नेपालको राजनीतिक इतिहासमा आन्दोलनले सकारात्मक परिवर्तन ल्याएका छन् । विसं २०४६ को जनआन्दोलनले बहुदलीय व्यवस्था स्थापना गर्न सफल भएको थियो । यी आन्दोलन प्रायः शान्तिपूर्ण रूपमा सुरुवात भए पनि क्रमशः हिंसात्मक रूप लिँदै अघि बढ्ने गरेको पाइन्छ जसमा आक्रमण, लुटपाट, आगजनी र तोडफोड समावेश भएकै हुन्छ । विशेषगरी पछिल्लो समयको ‘जेन-जी’ आन्दोलन (२०८२ भदौ २३-२४) ले यस प्रवृत्तिलाई स्पष्ट उजागर गरेको छ ।नेपालमा आन्दोलनमा हिंसा र लुटपाटको प्रवृत्ति नयाँ होइन । विसं २००७ को क्रान्तिदेखि २०३६ सालको जनमतसङ्ग्रह, २०६२/०६३ को जनआन्दोलनसम्मका घटनामा प्रहरी दमन, तोडफोड र आगजनी भएका थिए । तर, पछिल्ला दशकमा यो बढी सङ्गठित र अवसरवादी बन्दै गएको देखिन्छ । जेन-जी आन्दोलनको सन्दर्भमा हेर्दा मुख्य कारण निम्नअनुसार छन् :

• राजनीतिक असन्तुष्टि र अवसरवादी तत्त्वको हस्तक्षेप : आन्दोलन प्रायः भ्रष्टाचार, नातावाद र आर्थिक असमानताविरुद्ध सुरु हुन्छन् । जेन-जी आन्दोलन पनि सामाजिक सञ्जाल प्रतिबन्ध (२६ प्लाटफर्म जस्तै फेसबुक, इन्स्टाग्रामको बन्द) विरुद्ध सुरु भएको थियो, जसलाई सरकारले फेकन्युज र हेटस्पिच नियन्त्रणका लागि भने पनि युवाले अभिव्यक्ति स्वतन्त्रतामाथिको आक्रमण ठाने । शान्तिपूर्ण प्रदर्शनमा राजनीतिक दल (रास्वपा, माओवादी, राजावादी) वा आपराधिक तत्त्व घुस्छन् । उदाहरणस्वरूप नेपाल प्रहरीका अनुसार जेन-जी आन्दोलनमा चार सय ५५ प्रहरी कार्यालयमा तोडफोड, आगजनी र लुटपाट भयो जसमा ११ सय थान हतियार लुटिए । यो केवल युवा असन्तुष्टि नभई सङ्गठित अवसरवाद थियो, जसमा ‘हामी नेपाल’जस्ता समूहको भूमिका शङ्कास्पद देखिन्छ ।
• प्रहरी दमन र भिडको उत्तेजना : आन्दोलनकारी प्रहरी दमनलाई हिंसाको बहाना बनाउँछन् । जेन-जी आन्दोलनमा प्रहरीले रबर बुलेट, पानीको फोहोरा र लाइभ गोली प्रयोग गरेपछि १९ प्रदर्शनकारी मारिए (जसमा एक १२ वर्षीय बालक पनि थिए), जसले भिडलाई उत्तेजित बनायो । यसले संसद् भवन, सिंहदरबार, सर्वोच्च अदालत, राष्ट्रपति भवन, अख्तियार दुरुपयोग अनुसन्धान कार्यालय र राजनीतिक नेताका घर (केपी शर्मा ओली, शेरबहादुर देउवा, पुष्पकमल दाहाल)मा आगजनी र लुटपाट निम्त्यायो । अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिवेदनका अनुसार यस दमनले शान्तिपूर्ण आन्दोलनलाई हिंसात्मक बनाउँछ, तर लुटपाट अवसरवादीको काम थियो ।
• आर्थिक र सामाजिक असमानता : नेपालमा युवा बेरोजगारी (२९ लाख नेपाली विदेशमा) र ‘नेपो बेबी’ संस्कृतिले असन्तोष बढाएको देखिन्छ । जेन-जी पुस्ता (१९९७-२०१२ जन्मेका) ले राजनीतिक नेताहरूका सन्तानको विलासिताविरुद्ध बोल्दै आन्दोलन गरे, तर यो असन्तोष लुटपाटमा बदलियो । भाटभटेनीजस्ता सयौँ व्यापारिक प्रतिष्ठानमा लुटपाट भयो, नेपालगन्ज नाकामा भन्सार कार्यालय लुटियो, जसमा प्रहरी भागेपछि रातभर लुटपाट भयो । यो आर्थिक निराशाको परिणाम हो, तर सङ्गठित अपराधसँग जोडिएको छ ।
• सुरक्षा अपर्याप्तता र प्रचारको भूमिका : आन्दोलन भड्केपश्चात् सयौँ प्रहरी चौकीमा आक्रमण भयो र सुरक्षाकर्मीको भागाभाग भयो । प्रहरीको अनुपस्थितिमा लुटपाट सजिलो भयो । सामाजिक सञ्जालमा हिंसाका निर्देशन (डिस्कर्ड ग्रुपमा हतियार ल्याउने सुझाव) ले उत्तेजना थप्यो । यी कारणले देखाउँछन्, आन्दोलनमा हिंसा संरचनागत समस्या (भ्रष्टाचार, दमन) र अवसरवादको संयोजन हो ।

स्वास्थ्य तथा जनसङ्ख्या मन्त्रालयका अनुसार हिंसामा ७४ जनाको मृत्यु भयो (६२ प्रदर्शनकारी, नौ कैदी, तीन प्रहरी), दुई हजार एक सय १३ घाइते भए । पछिल्ला दिनमा जेन-जी आन्दोलनको तथ्य र प्रभाव हेर्दा २०८२ भदौ २३ गतेदेखि सुरु भएको आन्दोलनले नेपाल हल्लायो, विश्वभर सनसनी फैलायो । सुरुमा शान्तिपूर्ण (भ्रष्टाचार र सञ्जाल प्रतिबन्धविरुद्ध) सुरु भएको, तर प्रहरी दमनपछि उग्र बन्दै गएको, भदौ २४ मा संसद् भवन, मन्त्रालय र पार्टी कार्यालय नेकपा (एमाले), नेपाली काङ्ग्रेस, नेकपा (माओवादी केन्द्र) मा आगजनी भयो । प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीले राजीनामा दिए, प्रतिनिधिसभा विघटन भयो र सुशीला कार्की अन्तरिम प्रधानमन्त्री बनेकी छिन् । करिब तीन सय स्थानीय तहका भवन क्षतिग्रस्त, ६० हजार मुद्दाका फाइल नष्ट भयो । नेपाल प्रहरीका तीनजना मारिए भने एक हजार नौ सय ६३ घाइते भए । कारागार तोड्ने घटना भए, नेपाली सेनाले काठमाडौँमा गस्ती सुरु गर्यो, कैयौँ जनालाई लुटपाट र आगजनीमा संलग्न भएको आरोपमा पक्राउ गरियो । युवाहरूले हिंसालाई अस्वीकार गर्दै आफैँ सफाइ अभियान चलाए । राष्ट्रपति रामचन्द्र पौडेलले ६ महिनाभित्र निर्वाचनको वाचा गरी प्रतिनिधिसभा विघटन गर्नुभयो ।

अन्तर्राष्ट्रिय प्रभाव : भारत, चीन र अमेरिकाले यति छोटो अवधिमा भएको आन्दोलनबाट सरकार अपदस्थ हुनुलाई आश्चर्यजनक ठाने । संयुक्त राष्ट्र सङ्घले हिंसाको छानबिन र संयमको आह्वान गर्यो ।

पर्यटन र अर्थतन्त्र प्रभावित : आन्दोलनले सत्ता परिवर्तन ग¥यो, तर जनधनको क्षति (अनुमानित अर्बौँ) ले युवा आन्दोलनको विश्वसनीयता घटायो । जेन-जी नेताहरूले हिंसालाई आन्दोलन ‘हाइज्याक’ भएको ठानेका छन् । भविष्यमा आन्दोलन भएमा के होला ?

अबको दिनमा हुने आन्दोलन बढ्न सक्छन्, किनकि आर्थिक सङ्कट (बेरोजगारी, विदेश पलायन) र राजनीतिक अस्थिरता कायमै छ । जेन-जी आन्दोलनले मुख्य दुई कुरा सिकाइ भएको देखिन्छ :

• सकारात्मक सम्भावना : युवा पुस्ताको डिजिटल चेतले शान्तिपूर्ण आन्दोलनलाई बलियो बनाउन सक्छ । अन्तरिम सरकारले निर्वाचन र सुधार (भ्रष्टाचार नियन्त्रण, सञ्जाल दर्ता नीति परिवर्तन) गरेमा हिंसा कम हुन सक्छ । युवाहरूले सफाइ अभियानजस्ता सकारात्मक कदमबाट विश्वास फर्काउन सक्छन् । यदि सेना र प्रहरीले संयम राख्छन् भने संवादबाट समाधान निस्कन सक्छ ।
• नकारात्मक जोखिम : यदि छानबिन निष्पक्ष नभई राजनीतिक प्रतिशोधमा बदलियो भने हिंसा दोहोरिन सक्छ । अवसरवादी तत्त्व (राजावादी, विपक्षी दल) ले फेरि घुसपैठ गर्न सक्छन् जसले लुटपाट र आगजनी बढाउँछ । आर्थिक क्षतिले पर्यटन र विप्रेषण प्रभावित हुँदा बेरोजगारी बढ्न सक्छ जसले नयाँ आन्दोलन निम्त्याउँछ । विगतका आन्दोलन (मधेश आन्दोलन) मा पनि यस्तै हिंसा दोहोरिएको थियो ।

भविष्यका आन्दोलनमा हिंसा रोक्न प्रहरीलाई प्रशिक्षित बनाउनु, प्रदर्शनकारीलाई संहिता लागू गर्नु र राजनीतिक दलहरूलाई जिम्मेवार बनाउनुपर्छ । सर्वोच्च अदालतले लुटिएका सामग्री फिर्ता गर्न सूचना जारी गरेको छ, जसलाई कडाइका साथ लागू गर्न सकिन्छ । अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग (युएनबाट) ले छानबिनलाई निष्पक्ष बनाउन सक्छ भन्नेजस्ता विषय यस आन्दोलनले सिकाएर गएको देखिन्छ ।

नेपालमा आन्दोलनका नाममा लुटपाट र आगजनी हुनु राजनीतिक दमन, अवसरवाद र सामाजिक असमानताको परिणाम हो । जेन-जी आन्दोलनले सत्ता परिवर्तन ल्यायो, तर ७४ जनाको ज्यान र अथाह क्षतिले यसको मूल्यको प्रश्न उठाउँछ । भविष्यमा यस्ता घटना रोक्न संवाद, न्यायपूर्ण छानबिन र युवा सहभागितालाई प्रोत्साहन दिनुपर्छ । अन्यथा आन्दोलन सत्ता चढ्ने भर्याङ बन्ने क्रम जारी रहनेछ, जसले देशलाई अर्को सङ्कटतर्फ धकेल्न सक्छ । तथापि, नेपालको भविष्य युवा पुस्ताका हातमा छ – हिंसारहित परिवर्तनका लागि ।

विदुर-१०, नुवाकोट