विसं २०७८ को जनगणनामा नेपालको जनसङ्ख्या करिब दुई करोड ९१ लाख थियो । यद्यपि, हाल मृत्यु, आप्रवासन र नागरिकता त्यागका कारण जनसङ्ख्या घट्दो अवस्थामा छ । गाउँदेखि सहरसम्म मृत्युदर बढिरहेको छ भने जन्मदर घटिरहेको छ ।

हाल सरकारले १८ वर्ष पुगेपछि राहदानी दिन्छ भने विवाह गर्नचाहिँ २० वर्षको उमेर पुगेपछि मात्र कानुनी अनुमति छ । नतिजास्वरूप, युवाहरू १८ वर्ष पुग्नेबित्तिकै विदेश जाने क्रम तीव्र छ – शिक्षा र रोजगारीका लागि । तर, त्यहाँ गएपछि उनीहरू नेपाल फर्किँदैनन्, नागरिकता त्याग्छन्, ग्रिनकार्ड वा पिआर लिन्छन् र आफ्नो सम्पत्ति बेचेर स्थायी रूपमा विदेशमा बस्न थाल्छन् । फर्किए पनि विवाह, सम्बन्ध र पारिवारिक स्थायित्वमा समस्या देखिन्छ । खाडी मुलुकबाट फर्किएकाहरूलाई समाजले शङ्का गर्ने, विवाहका लागि अस्वीकार गर्ने प्रवृत्ति बढेको छ । विदेश गएकाहरू लामो समयसम्म बस्ने हुँदा विवाह गर्न छुट्छ वा उमेर कट्छ । कतिपय गम्भीर रोग लिएर फर्किन्छन्, जसले पारिवारिक जीवन र वंश नै समाप्त पार्छ । विदेश गएकाहरूले कमाएको पैसाले उपचार गर्न धान्दैन, परिवार पनि बिथोलिएको हुन्छ । विवाहपछि विदेश जानेहरूको वैवाहिक जीवनमा विश्वासको सङ्कट आउँछ-श्रीमान्श्री-मतीबिच दूरीले सम्बन्धविच्छेद, बेवफाईजस्ता समस्याहरू देखिन्छन् । अहिलेको पुस्ताले विवाहलाई बोझ ठान्न थालेको छ । विवाह नगर्ने, विवाह गरे पनि बच्चा नपाउने वा एक-दुई सन्तानमै सीमित रहने प्रवृत्ति बढेको छ । सन्तानको अत्यधिक संरक्षणका कारण धेरैजसो बिग्रने वा अकालमै मर्ने घटना भइरहेका छन्, जसले वंशविनाश निम्त्याएको छ ।

राजनीतिज्ञहरू आफैँ पनि परिवार र विवाहप्रति गैरजिम्मेवार देखिन्छन् – केपी ओली, शेरबहादुर देउवाजस्ता नेताहरूको उदाहरण दिइएको छ, जसले महलजस्तो जीवन बिताउँछन्, तर सन्तान छैन । नेता भएर त्यागी देखिए पनि देश र जनताको पीडाप्रति उनीहरू उदासीन छन् । अर्कोतर्फ, देशका गाउँ र सहरहरू युवाविहीन हुँदै गएका छन् । लाखौँ नेपाली विदेश छन्, तर देशभित्र भारतीयहरूको उपस्थिति बढ्दो छ – उनीहरू नेपालमै व्यापार, रोजगार र आर्थिक गतिविधिमा सक्रिय छन् । नेपालीहरू विदेशमा पसिना बगाउँछन्, विप्रेषण पठाउँछन्, तर त्यो पैसा नेताहरूको भोगविलासमा खर्चिन्छ । यसैले विवाह, वंश, शिक्षा, रोजगारी र आप्रवासनसँग सम्बन्धित नीति र सोचमा पुनर्विचार नगरेसम्म देशको सामाजिक र जनसाङ्ख्यिक सङ्कट अझ गहिरिँदै जाने देखिन्छ ।

भक्तपुर